STANISŁAW STASZIC I JEGO POGLĄDY SPOŁECZNO – POLITYCZNO - EKONOMICZNEMałgorzata Nikiel |
||
WSTĘP
Stanisław Staszic to postać wybitna, wielce zasłużona w dziejach państwa polskiego.
Niniejsza publikacja stawia sobie za najważniejsze zadanie nakreślenie postaci Stanisława Staszica z punktu widzenia głoszonych przez niego poglądów społeczno – polityczno – ekonomicznych. Ponieważ ma służyć jako pomoc dydaktyczna w szkole, której patronem jest właśnie Staszic, dlatego dosyć wyraźnie został przedstawiony
Stanisław Staszic napisał bardzo wiele cennych prac w swoim życiu i to one właśnie zapewniły mu trwałe i ważne miejsce w dziejach polskiej literatury i myśli filozoficznej. Całe pokolenia uczniów poznawały i poznają niektóre jego teksty, a ich interpretacja, zmieniająca się wraz z biegiem historii, odsłania ich wciąż nowe aspekty. I w tym wypadku również nie sposób nie sięgnąć do tych dzieł. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują: „Przestrogi dla Polski” oraz „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, wykorzystane w największej mierze podczas pisania pracy. Ale przecież równie ważne i pomocne okazały się i inne dzieła, jak: „Krótki rys życia mego”, „Myśli o równowadze politycznej w Europie” czy „O statystyce Polski”. Ponieważ na temat tak wybitnej osobowości, jaką był Stanisław Staszic, napisano wiele publikacji, dlatego i tu zostały one wykorzystane. Pozycje, o których mowa umieszczono bibliografii na końcu pracy.
ROZDZIAŁ I STANISŁAW STASZIC – ŻYCIORYS
„ Jego imię noszą dziś w Polsce liczne kopalnie i huty. Ulice miast – nie tylko rodzinnej Piły – znaczone są tym nazwiskiem. Po całym kraju szkoły szczycą się tym, iż jest on ich patronem.”.[1]
Pierwszych informacji na temat życia i działalności Stanisława Staszica dowiadujemy się od niego samego. Napisał on bowiem, prawdopodobnie na zlecenie Towarzystwa naukowego Królewskiego w Warszawie po r.1820 - „ Krótki rys życia mego”. Stanisław Wawrzyniec Staszic urodził się w r. 1755 w Pile. Niestety nie znamy dokładnej daty jego urodzenia, gdyż metryka podaje tylko datę chrztu: 6 listopada.[2] Ojciec jego Wawrzyniec sprawował funkcję burmistrza,[3] matka, Katarzyna z domu Mędlickich również wywodziła się rodziny piastującej w Pile urzędy miejskie.
Stanisław przyszedł na świat jako czwarte z kolei i zarazem ostatnie dziecko Stasziców. Najstarszym był Antoni, urodzony w r. 1743, a zmarły 14 stycznia 1775 r.[4], piastujący w Pile stanowisko sekretarza miejskiego. Andrzej – drugi ich syn – urodził się w styczniu 1745,
Rodzice Stanisława, zdając sobie sprawę z tego, iż mieszczańskie pochodzenie syna zamknie mu dostęp do wszelkich stanowisk, skierowali go na drogę duchowną.[7] Jedynie święcenia kapłańskie pozwalały w ówczesnych warunkach ludziom nieszlacheckiego pochodzenia na pewien dostęp do wiedzy i służby publicznej. Decydującym jednak czynnikiem w obraniu przez Stanisława takiej drogi życiowej stało się niecodzienne wydarzenie wynikające
Stanisław mając 15 lat przetłumaczył z języka francuskiego poemat Ludwika Racina pt. „ O religii”[9], co stało się pierwszą jego próbą pracy literackiej. Podjął się tego dzieła, aby przekonać ludzi, że rozum nieomylnie prowadzi człowieka do religii. Był to zarazem młodzieńczy podarunek dla matki, którą wspominał jako osobę : „ mającą wiele religii, ale z nią i przesądy”.[10]
Spokojne życie Stasziców zakłócił wkrótce pierwszy rozbiór Polski, który miał miejsce w r. 1772. W jego wyniku Piła wraz z częścią Wielkopolski dostała się pod panowanie pruskie Fryderyka II, który rozpoczął systematyczną germanizację nowo zdobytych terenów. Na przełomie 1778 i 1779 r. mając 24 lata Stanisław Staszic ukończył edukację
W połowie 1779 r. udał się już jako kanclerz szamotulski[11] w podróż do Francji. Zatrzymał się na krótko
Po dwóch latach pobytu we Francji Stanisław postanowił powrócić do kraju, ale inną nieco trasą, mianowicie przez Alpy i Apeniny. Nie wiemy, gdzie skierował pierwsze swe kroki po powrocie, chociaż istnieje przypuszczenie, że do Piły. Jednym z jego pierwszych posunięć po przyjeździe było podjęcie starań w kierunku uzyskania posady guwernera w magnackim domu, co rokowało większe widoki na zabezpieczenie przyszłości niż ciche Szamotuły. Znalazł zatem Staszic zatrudnienie w roli guwernera u kasztelana inflanckiego Jana hrabiego de Mier, gdzie jednak dość krótko przebywał .Nie wiemy, czy kasztelan pozbył się go z zazdrości o żonę czy też z powodu różnych poglądów społeczno – politycznych. [14]
W 1781 r. Staszic rozpoczął pracę guwernera w domu Andrzeja Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego
W marcu 1787 r. Staszic wydał anonimowo dzieło pt.: „ Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”[15], w którym ostrość ataków na magnaterię przekraczała dotychczasowe granice. Autor zawarł w nim także aktualny program gruntownych reform społeczno – ustrojowych Rzeczypospolitej. Swoje stanowisko wobec palących problemów kraju pogłębił jeszcze w „ Przestrogach dla Polski”, które ukazały się, również anonimowo,
Na początku kwietnia 1790 r. wyruszył Staszic z eks-kanclerzem[16] przez Kraków, Wieliczkę, Cieszyn, Brno do Wiednia i dalej przez kraje habsburskie na Półwysep Apeniński. Celem zasadniczym podróży było ratowanie zdrowia Andrzeja Zamoyskiego, ale niemniej ważne okazały się wrażenia turystyczne przeplatające się z obserwacjami natury socjologicznej. Zwiedzał nasz bohater wszystko, co godne było uwagi: sławne budowle, uniwersytety, księgarnie, zakłady przemysłowe, targowiska, teatry, kopalnie, huty. Dociekał przyczyn dobrobytu zwiedzanych miast, upatrując go w perfekcjonistycznej polityce gospodarczej oświeconego absolutyzmu. Swoje spostrzeżenia z wyjazdu notował
Nie wiemy, jakie uczucia wzbudziło w Staszicu powstanie kościuszkowskie, chociaż w 1794 r. przybył do Zamościa generał Józef Zajączek. Jeśli chodzi o ten okres wszystko ginie w domysłach. Wiadomo natomiast, że klęskę insurekcji i ostateczny upadek Rzeczypospolitej Staszic oglądał już z oddali, gdyż w połowie 1794 r. wyjechał
Wprawdzie w modzie była wówczas francuszczyzna w ubiorach, języku i tańcu,
W latach 1804 – 1805 Staszic odbywał podróże do Karpat, gdzie prowadził gruntowne badania geologiczne, wkraczając w ten świat fantastycznych opowieści, legend i zabobonów uzbrojony w termometry, barometry, busolę deklinacyjną i inklinacyjną. „ Pełen młodzieńczego zapału, Staszic przeprowadza ścisłe badania tych gór i ich wnętrza, a wynikami tych badań dzieli się ze społeczeństwem w swem kapitalnem dziele p. t. „ O Ziemiorodztwie gór dawnej Sarmacji”, ogłoszonem drukiem w 1805 r.”[18] W sierpniu 1805 r. wyruszył nasz bohater na wyprawę w Tatry, wówczas jeszcze mało znane i sporadycznie odwiedzane. Przemierzył je wzdłuż i wszerz poznając zwłaszcza Tatry Zachodnie, Wysokie i Bielskie. Interesował się florą i fauną Tatr, obserwował faunę jezior górskich, ciekawił go sposób życia górali, ich ubiór
Karierę urzędniczą rozpoczął Staszic mając już przeszło pięćdziesiąt lat. Niemały wpływ na to miał fakt, że nadana Księstwu Warszawskiemu konstytucja zrównała wszystkich obywateli wobec prawa. Niemniej jednak już
Tymczasem na arenie politycznej ważyły się losy ziem polskich, bowiem w latach 1813-1814 zajęły Księstwo wojska rosyjskie. Na Kongresie Wiedeńskim zadecydowano, iż z większości terytorium Księstwa Warszawskiego zostanie utworzone Królestwo Polskie połączone unią personalną z Rosją, a zatem pod berłem cara Aleksandra I. Staszic jako propagator idei zjednoczenia Polski pod berłem rosyjskim od razu opowiedział się za nowym monarchą. Car potrafiący zjednywać sobie szybko ludzi zapewnił Towarzystwo
W roku 1816 Staszic założył w Kielcach Szkołę Akademiczno – Górniczą, a w Warszawie przy współudziale Stanisława Kostki Potockiego - Szkołę Główną Warszawską, nazwaną wkrótce Królewskim Uniwersytetem Warszawskim. Wprowadzono tu wydziały: Teologii, Prawa i Administracji, Lekarski, Filozoficzny oraz Nauk
W 1824 r. Staszic został mianowany ministrem stanu i zaproszony do zasiadania
Warto, a przede wszystkim należy zatrzymać się w końcowej fazie tego rozdziału przy działalności filantropijnej wspominanego uczonego i męża stanu. Sam on bowiem pisał w autobiografii: „Najprzyjemniejsze uczucia znajdują się w dobroczynności dla ludzi”.[23] Staszic znany był ze skromnego trybu życia, co w dużej mierze spowodowało, że mógł część swoich dochodów przeznaczyć na cele charytatywne, fundacje służące powszechnemu dobru. Dzięki pracy guwernera uzyskał dożywotnią pensję 4 tys. złp. rocznie oraz dar ordynatowej Konstancji w wysokości 200 tys. złp. Wysokie procenty od kapitałów uzupełniały dochody z probostwa turobińskiego dochodzące nawet do 6 tys. złp. rocznie.[24] Jedną z pierwszych znaczących fundacji Staszica było zapewnienie stałej siedziby dla Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. W tym celu nabył on od kapituły warszawskiej trzy domy przy ulicy Kanonia, na tyłach kościoła farnego. Również następna siedziba Towarzystwa została wzniesiona przy dużym udziale finansowym wieloletniego prezesa.28 września 1820 r., na wolnym placu podominikańskim uroczyście poświęcono kamień węgielny położony pod pałac Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk, nazwanego wkrótce Pałacem Staszica.[25] Za sprawą Staszica otrzymała Warszawa również pomniki dodające miastu uroku, jak chociażby pomnik Mikołaja Kopernika czy księcia Józefa Poniatowskiego – oba wykonane przez najsłynniejszego rzeźbiarza epoki Duńczyka Bertela Thorvaldsena.[26] Największym filantropijnym przedsięwzięciem Stanisława Staszica było Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, stanowiące zarazem próbę rozwiązania kwestii chłopskiej, a także próbę częściowej realizacji idealnej organizacji społeczeństwa.[27] To jednak stanie się przedmiotem rozważań kolejnego rozdziału tejże pracy dotyczącego poglądów społeczno – politycznych naszego bohatera.
Ukoronowaniem licznych fundacji i darowizn Staszica stały się hojne zapisy testamentowe zawarte w tym dokumencie latem 1824 r. Sam on w autobiografii napisał: „Jaki zamiar Stwórcy w człowieku na tym świecie? Co najpewniej gruntuje szczęście stałe człowieka? Przekonałem się, że tylko miłość bliźnich, ziszczana przez dobre czyny, jest szczęściem dla ludzi.(...) W takim przekonaniu przedsięwziąłem całe moje życie na to poświęcić, abym mógł kilku lub kilkudziesiąt familii los polepszyć i swobodniejszym uczynić ich życie”.[28]
Stanisław Staszic zmarł 20 stycznia 1826 r. po niemocy spowodowanej apopleksją. Pogrzeb jego odbył się 24 stycznia i był wielką manifestacją narodową ludności Warszawy. Tłumy towarzyszyły zmarłemu na Bielany. Wkrótce po jego pogrzebie zaczęła rozkwitać poezja tworzona na cześć zmarłego, stanowiąca jedynie początek fali kultu Staszica. W jednym
„Takich to mężów ludy uwielbiać powinny. Cóż dla nas większym skarbem jak mąż dobroczynny? Jego litość nieszczęsnym osłodę zaręcza Jak pośród chmur brzemiennych jaśniejąca tęcza, Gdy tego dobroczyńcę groźna śmierć wydziera, Umierając dla oczu, w sercach nie umiera”.[30] Kończąc te rozważania możemy z całą odpowiedzialnością stwierdzić, iż w panteonie wybitnych Polaków Stanisław Staszic zajmuje wyjątkowe miejsce. Nie było bowiem w końcu XVIII i początkach XIX wieku dziedziny życia publicznego, do której rozwoju nie wniósłby on trwałego wkładu. Wśród Polaków uchodził Staszic nie tylko za wzór pracowitości i zapału w realizacji podejmowanych zadań, ale również za wielkiego filantropa, hojnego dla innych. Sam zaś starał się prowadzić bardzo oszczędny tryb życia, z czego znany był nawet poza granicami kraju. Dowodem tego jest opowiadanie Karola Dickensa, z którego dowiadujemy się między innymi, że „płaszcz jego, niegdyś czarny, był znoszony i wytarty”[31], sam Staszic jest tu przedstawiony jako „człowiek, którego wygląd kontrastował tak silnie z pozycją społeczną, który był tak potężny – jak wydawał się mało znaczący, tak bogaty – jak zdawał się biedny, całą fortunę miał do zawdzięczenia samemu sobie – swojej pracy i swym zdolnościom”.[32]
ROZDZIAŁ IISTANISŁAW STASZIC – POGLĄDY SPOŁECZNO – POLITYCZNE„Tu od wieków nasi Chrobrzy Oycowie: Bolesław Śmiały, Żółkiewski, Chodkiewicz, Batory, Zamoyski, Czarniecki, stawiali śmierć tłuszczom Turków, Tatarów, Kozaków, Kałamuków i Moskali. Bez zwrócenia Polski (...) Europa nigdy spokoynie uorganizowaną bydź nie potrafi. Nadto, Polska położona w samym środku wielkiego narodu Słowian, który sam trzecią część Europy posiada, oświecając się przez Francyą, rozrzucałaby toż światło na te liczne ludy, iednego z nami plonu, iednych obyczaiów i iednego ięzyka”. [33]
Nigdy jeszcze walka na pióra nie przybrała w Rzeczypospolitej takich rozmiarów jak u schyłku XVIII wieku. Wówczas to bardzo istotny wpływ na kształtowanie się postaw zaczęła odgrywać żywa akcja publicystyczna, wystąpienia pisarzy, liczne pisma ulotne rozprowadzane w całym kraju. Najświetniejsze pióra i umysły opowiadały się zdecydowanie za przemianami i to właśnie im przypadło sprecyzowanie zasadniczych kierunków reform. Szczególną zaś rolę w tym względzie odegrał Stanisław Staszic, który chociaż do roku 1807 nie brał bezpośredniego udziału w życiu politycznym, to jednak pokazał się jako wielki patriota ogłaszając anonimowo dwa dzieła, mianowicie: „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” (1785)
„Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” to praca, która prawdopodobnie nie powstała jako z góry zamierzona, na co wskazuje chociażby dość luźny związek poszczególnych rozdziałów. Stanowiły one drobne szkice, które Staszic pisał zapewne pod wpływem rozmów
Pańszczyznę uważał Staszic za szkodliwą pod każdym względem, gdyż wymagała nadzoru nad chłopem, który pracował niechętnie, a zatem niewydajnie, co z kolei obniżało dochodowość ziemi zarówno dla dziedzica jak i dla kraju. Przede wszystkim jednak powyższe relacje opierały się na niesprawiedliwych zasadach współżycia społecznego. „Nic
Pragnieniem Staszica było zapewnienie chłopom własności ziemskiej i wolności osobistej. W dobie Księstwa Warszawskiego występował w tej sprawie tak gwałtownie, że traktowano go jako niebezpiecznego radykała. Kiedy jednak przekonał się, iż sprawa chłopska nie tylko nie została pomyślnie rozwiązana, ale nastąpiło pogorszenie bytu chłopów pod ciężarem ucisku, dał wyraz swemu stanowisku uwalniając w swych dobrach włościan
W dziedzinie ustroju Rzeczypospolitej na szczególną uwagę zasługują poglądy Staszica dotyczące funkcjonowania władzy prawodawczej, której treść i zakres działania ściśle wynika z celu państwa określonego
Ostro potępiał Staszic liberum veto, żądał zniesienia wolnej elekcji, wprowadzenia dziedziczności tronu i pozbawienia praw politycznych szlachty – nieposesjonatów oraz dopuszczenia do sejmu mieszczan. Demonstracją jedności i siły mieszczaństwa stała się sławna „czarna procesja”, a jej efektem było uchwalenie 21 kwietnia 1791 r. prawa
Staszic zabrał również głos w sprawie żydowskiej opowiadając się za zniesieniem odrębności kulturowej tej nacji poprzez edukację w polskim duchu oraz obowiązek używania języka polskiego. W sposób bardzo negatywny postrzega on Żydów, nazywając ich „naszego kraju letnią i zimową szarańczą”, „motłochem”, „próżniakami”.[41] Rozwinął tę koncepcję w napisanej przez siebie w 1815 r. pracy pt. „O przyczynach szkodliwości Żydów
Występując w obronie wszystkich uciśnionych autor „Przestróg dla Polski” stał się jednym z pierwszych zwolenników równouprawnienia kobiet. W rozdziale 31 wspomnianej pracy, zatytułowanym „Dobra białogłowskie” jakże urokliwie napisał: „Bóg dał równie kobietom jak i mężczyznom wolę i rozum. Słuszność i dobro kraju wyciąga, aby równie było prawo mężczyzn i dla białychgłów.”[42] W tym miejscu nie bez przyczyny nasuwa się wypowiedź Kajetana Koźmiana, ucznia, a następnie przyjaciela Staszica, który nie domyślając się kto jest autorem „Przestróg” napisał: „Nic w życiu mojem nie zdarzyło mi się czytać mocniejszego, potężniejszego, odważniejszego. Nie śmiem sądzić, czyli filipiki Demostenesa, mowy Cycerona przeciw Warresowi, Katylinie, Antonjuszowi, porównane z tem pismem, okazały tyle mocy, oburzenia i siły uczucia”.[43]
Nie można zakończyć tych rozważań bez przyjrzenia się jeszcze jednemu ważnemu problemowi, mianowicie - słowianofilskiej duszy Stanisława Staszica. Nie jest tajemnicą, że był on zwolennikiem i propagatorem idei zjednoczenia Słowian pod panowaniem cara Aleksandra. W sprzyjających warunkach, latem 1815 r., gdy na Kongresie Wiedeńskim zostały przypieczętowane losy ziem polskich i podjęto decyzję o utworzeniu Królestwa Polskiego połączonego
Z powyższymi rozważaniami wiąże się również stosunek Staszica do kwestii odzyskania niepodległości. Powszechnie bowiem wiadomo, że wyraźnie odcinał się on od walki zbrojnej narodowowyzwoleńczej, będąc zwolennikiem lojalizmu, pracy u podstaw i pracy organicznej. „Jestem zawsze lojalny wobec władzy. Publiczny opór wobec niej uważam za rzecz godną potępienia”[47] – mówił Staszic. Jeden z jego biografów , Jerzy Sikora, tak odnosił się do jego stanowiska w tej mierze: „dla Staszica największą wartością było społeczeństwo i jego dobro”.[48]
Chociaż u schyłku życia, w nowej już rzeczywistości społeczno – politycznej Królestwa Polskiego, pozostał na uboczu głównych nurtów politycznych, to jednak zapisał się na trwałe
„ Uczcież się, ludzie, poznać jestw z wami stosunki, Byście swe powinności wypełniać umieli; Doskonalijcie władzę powszechnie rozumu: Zbliżcie się do prawdy, szczęścia i pokoju.”[49]
ROZDZIAŁ IIISTANISŁAW STASZIC – POGLĄDY EKONOMICZNE
„... tylko wspólna praca wszystkich tworzy bogactwa”[50]
Dla Stanisława Staszica teoria ekonomiczna nie stanowiła dziedziny jego szczególnych zainteresowań ani badań. Dlatego też nie podejmował on głębszej analizy nawet najważniejszych kategorii ekonomicznych, nie stworzył żadnego zwartego systemu ekonomicznego ani też nigdzie nie wyłożył w sposób usystematyzowany całokształtu swych poglądów. Był on przede wszystkim działaczem społecznym i gospodarczym, który wyrażał określone poglądy na zjawiska ekonomiczne, na różne dziedziny gospodarki narodowej i na różne typy stosunków produkcji. Zagadnienia te interesowały go jednak głównie z punktu widzenia konkretnej praktyki jego własnego kraju. Nie ulega wątpliwości, iż w zakresie ekonomii politycznej Staszic przestudiował gruntownie zwłaszcza doktrynę fizjokratów francuskich, a podczas odbywanych podróży obserwował i badał różne ekonomiczne formy, występujące we Francji, Włoszech, Austrii i innych państwach. Bez względu jednak na to, skąd czerpał wzorce, na ostateczną treść głoszonych przez niego poglądów ekonomicznych wpływały przede wszystkim konkretne warunki ekonomiczne, społeczne i polityczne własnego kraju.
Cała gospodarka narodowa stanowi w oczach Staszica całokształt pracy użytecznej wszystkich ludzi, bowiem, jak podkreśla: „...tylko wspólna praca wszystkich tworzy bogactwa”.[51]Mimo szczególnego znaczenia jakie nadaje pracy rolnika, nie ogranicza on bynajmniej zasięgu pracy użytecznej do pracy na roli. Ale wskazuje, że tylko praca na roli stwarza nowe substancje użytkowe. Jednak do zaspokojenia potrzeb człowieka konieczna jest dalsza praca nad przetwarzaniem zarówno płodów rolnictwa, jak i innych dóbr przyrody. Stwierdza, iż: „Człowiek do opatrywania swoich potrzeb koniecznych ma w całej naturze dwa tylko sposoby: ziemi urodzaje i swój przemysł”,[52] ale pod pojęciem przemysłu rozumie on wszelką pracę użyteczną, a zatem
Mówiąc o miejscu handlu w gospodarce narodowej, z jednej strony podkreśla Staszic, że rozwój handlu zależy od rozwoju przemysłu i rolnictwa, a z drugiej, że sam handel czynnie oddziałuje na dalszy rozwój przemysłu, ponieważ: „Towaru sprzedaż pewna rękodzielnie pomnaża. Towaru lepszego sprzedaż prędsza rzemieślnika doskonali”.[53] Wskazując na wielkie zadania handlu, podkreśla jednocześnie, że aby handel mógł spełniać te zadania, musi być wolny. Kiedy zaś będzie wolny? – gdy zażegnane zostaną wszelkie nienawiści oraz wojny. Tymczasem wielorakie ograniczenia i zakazy w wymianie międzynarodowej bardzo często są następstwem konfliktów zbrojnych między narodami. W konsekwencji, jak stwierdza Staszic: „Dzisiejsze kupiectwo więcej nieszczęścia niżeli dobra czyni; stwarza ludziom nowe potrzeby, a tych im często dostarczyć nie potrafi; wiąże ściślej między sobą i osoby,
Głównym celem jaki stawiał sobie Staszic było przekształcenie Polski z kraju słabego, biednego, rozrywanego przez wewnętrzne sprzeczności i politycznie zagrożonego, a następnie rozdartego, w kraj bogaty oraz samodzielny
Już w swoich pracach teoretycznych wskazywał Staszic na fakt, iż najszybszą drogą do zapewnienia krajowi samowystarczalności i ekonomicznej niezawisłości jest dążenie zwłaszcza do eksploatacji własnych bogactw naturalnych. Stąd też poznanie tych bogactw uważał za jedno z najważniejszych zadań, jakie stały przed nim jako uczonym i kierownikiem Wydziału Przemysłu i Kunsztów w Komisji Spraw Wewnętrznych i Policji. Badania geologiczne rozpoczął jeszcze przed 1786 r. i zaowocowały one ukazaniem się dwunastu rozpraw geologicznych, wydanych
Główne przeszkody, jakie stanęły przed Staszicem w jego dążeniu do rozwijania przemysłu polegały na szczupłości funduszów państwowych i braku wykwalifikowanej siły roboczej. Ponieważ na pierwszym miejscu stawiał on górnictwo i hutnictwo i tam głównie starał się kierować środki finansowe państwa, zatem rozwój innych gałęzi przemysłu musiał oprzeć zwłaszcza na przedsiębiorstwach prywatnych. W kraju z kolei nie było jeszcze nagromadzonych dostatecznych kapitałów prywatnych, nie istniała również wystarczająca ilość wolnej siły roboczej, zarówno wykwalifikowanej jak
Sprowadzając masowo do Polski niezbędnych zdaniem Staszica rzemieślników, jednocześnie dążył on do wykształcenia własnej kadry roboczej. Dlatego udzielając poszczególnym przedsiębiorcom przemysłowym pomocy
Najbardziej widocznym wyrazem dążenia Staszica do stworzenia licznej kadry polskich rzemieślników
W trosce o zapewnienie surowca dla przemysłu dążył Staszic do zwolnienia importowanych surowców od cła. Głównym zaś czynnikiem, który zapewnił szeroki zbyt przemysłowi polskiemu było otwarcie rynków wschodnich.
Za kluczowe wręcz zagadnienie związane z rozwojem przemysłu, handlu i całej gospodarki narodowej uważał Staszic rozbudowę oraz usprawnienie sieci dróg lądowych
Podsumowując te rozważania można wyciągnąć następujące wnioski:
STANISŁAW STASZIC – KALENDARIUM
1755 – ur. się w Pile Stanisław Wawrzyniec Staszic, który 6 listopada przyjął chrzest.
1770
– prawdopodobnie w tym roku rozpoczął naukę w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu,
1772 – pierwszy rozbiór Polski, ojciec Stanisława uwięziony przez przebywające
1778/1779 – Staszic uzyskuje święcenia kapłańskie oraz godność kanclerza kapituły
1781 – wyprawa naukowa w Alpy i Apeniny; powrót do kraju z zagranicy; uzyskanie posady
1784 – wraz z rodziną Zamoyskich odbywa podróż do Leopoldville; 1786 – wydaje Staszic w Warszawie przetłumaczoną pracę Georges`a Buffona „Epoki natury”; 1787 – publikuje anonimowo „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”;
1788 – otrzymuje probostwo w Turobinie; jesienią przybywa wraz z Konstancją Zamoyską
1790 – wydaje anonimowo „Przestrogi dla Polski”; wyrusza z Zamoyskimi do Włoch,
1791 – uchwalono Konstytucję 3 Maja na Sejmie Wielkim; powrót Staszica z zagranicy;
1792 – zakończenie obrad Sejmu Czteroletniego; śmierć Andrzeja Zamoyskiego; Staszic
1794 – Powstanie Kościuszkowskie; Staszic z Zamoyskimi w Wiedniu;
1797 – śmierć Konstancji; podróż naukowa Staszica w Góry Świętokrzyskie, w okolice
1798 – podróż naukowa na Górny Śląsk oraz Wyżynę Krakowsko – Wieluńską;
1800 – wyprawa naukowa w okolice Buska i Solca w celu zbadania złóż soli; założenie
1801 – Staszic staje się właścicielem dóbr hrubieszowskich nabytych od rodziny Zamoyskich;
1802 – wyprawa w okolice Kielc w celu zbadania złóż rud miedzi, cynku, ołowiu, srebra,
1803 – podróż po obrzeżach Gór Świętokrzyskich, w rejonie Szydłowca, Wąchocka, Końskich,
1804 - studia przyrodnicze w Paryżu; zakup trzech placów przy ul. Kanonia w Warszawie pod
1805 – wyprawy naukowe w Tatry, Beskidy Zachodnie i Wschodnie, na Ukrainę i Wołyń;
1806 – anonimowa broszura Staszica: „O statystyce Polski”;
1807 – 7 lipiec – pokój w Tylży i utworzenie Księstwa Warszawskiego; Staszic członkiem Izby
1808 – wybrano Staszica na prezesa Towarzystwa Przyjaciół Nauk; 1809 – ukazanie się drukiem pierwszych tomów „Dzieł” Stanisława Staszica;
1810- otrzymuje stanowisko w Radzie Stanu Księstwa Warszawskiego, zajmuje się
1815 – utworzenie Królestwa Polskiego; Staszic wydaje drukiem przełomowe w historii
1816 – w Warszawie zostaje powołany do życia Królewski Uniwersytet, a Staszic staje na
1817 – obejmuje stanowisko Rady Ogólnej Budownictwa, Miernictwa, Dróg i Spławów,
1818
– Antonio Corazzi, włoski architekt sprowadzony przez Staszica z Florencji, rozpoczyna
1819 – z inicjatywy Staszica pojawiają się w Warszawie skrzynki pocztowe; Staszic
1820 – myśl wystawienia w Warszawie pomnika Mikołaja Kopernika;
1823 – po zakończeniu budowy traktu brzeskiego – wznosi się z jego inicjatywy
w Brześciu
1824 – pierwsze posiedzenie TPN w nowej siedzibie; Staszic sporządza testament
1825 – wybór Staszica na prezesa Deputacji do Ułożenia Hierarchii Urzędników; podróż po
1826 – otwarcie Szkoły Przygotowawczej z udziałem Staszica; jego śmierć 20 stycznia;
BIBLIOGRAFIA
[1] Stanisław Staszic. Być narodowi użytecznym, oprac. B. Suchodolski, PWN 1976, s. 7
[2] W „ Krótkim rysie życia mego” Staszic powiada ogólnikowo: „W roku 1755, w miesiącu
[3] tamże, s.3
[4] Cz. Leśniewski, Stanisław Staszic. Jego życie i ideologia w dobie Polski niepodległej
[5] tamże, s. 63
[6] B. Szacka, Stanisław Staszic, Warszawa 1966, s. 16
[7] W „ Krótkim rysie życia mego” Stanisław Staszic pisze: „ Przy wstępie moim na świat
uderzyło mię to nadzwyczajnie, że znalazłem w owe czasy przed sobą zapory nieprzestępne w każdym stanie (...) wszędzie wstydzić się musiałem mego urodzenia, wszędzie je znalazłem okryte wzgardą, odrzucone od czci, od urzędów i od ziemi.”, w: Staszic. Pisma filozoficzne..., s. 4-5
[8] Krótki rys życia mego, w: Stanisław Staszic. Pisma..., s. 3-4
[9] tamże, s.4
[10] tamże, s. 3
[11] Godność kanclerza kolegiaty szamotulskiej piastował Staszic jeszcze przed otrzymaniem
wyższych święceń. W Szamotułach się nie zjawił, ale potrafił zadbać o pobieranie należnych mu niemałych dochodów z dóbr jankowickich stanowiących uposażenie tego urzędu.
[12] tamże, s. 4
[13] J. Sikora, Stanisław Staszic, Katowice 1974, 30
[14] Z. Chyra – Rolicz, Stanisław Staszic, Warszawa 1980, s. 18
[15] Krótki rys..., s. 6
[16] Andrzej Zamoyski zrezygnował z urzędu kanclerza wielkiego koronnego, jaki pełnił
w latach 1764-1767, na znak protestu przeciwko porwaniu z sejmu na polecenie ambasadora rosyjskiego w Polsce Nikołaja Repnina i wywiezieniu do Rosji senatorów.
[17] Z. Chyra – Rolicz, Stanisław..., s. 56
[18] S. Cieszkowski, Stanisław Staszic. Filantrop, mąż stanu i uczony. Zarys biograficzny
w setną rocznicę zgonu, Warszawa 1925, s. 42
[19] B. Szacka, Stanisław..., s. 144
[20] Rada Stanu pełniła rolę czołowego organu władzy Księstwa i składała się z ministrów oraz
czterech referendarzy. Posiadała bardzo szerokie uprawnienia, zajmując się sprawami kodyfikacyjnymi, sądowymi, administracyjnymi.
[21] J. Sikora, Stanisław..., s. 199
[22] Z. Chyra – Rolicz, Stanisław..., s. 104-105
[23] Krótki rys..., s. 5
[24] Z. Chyra – Rolicz, Stanisław..., s. 120
[25] Obecnie również budynek ten służy nauce polskiej, mieści się w nim Polska Akademia
Nauk. Jego odbudowa po zniszczeniach wojennych dokonała się w latach 1947-1949 według projektu prof. Piotra Biegańskiego nawiązującego do pierwotnego wyglądu budynku w wykonaniu Antonio Corazziego.
[26] Odsłonięcie pomnika Mikołaja Kopernika odlanego w brązie w Warszawie nastąpiło już po
śmierci Staszica, mianowicie 11 maja 1830 r. Natomiast klasycystyczna rzeźba naczelnego wodza armii Księstwa Warszawskiego przedstawiająca go na wzór cezarów w tunice rzymskiej i na koniu długo nie mogła stanąć na ulicach Warszawy ze względu na zakaz carski. Ustawiono ją na placu Saskim dopiero w 1923 r.
[27] Zagadnienie to zostało przedstawione w historiozoficznym poemacie: „Ród ludzki”.
[28] Krótki rys..., s. 5
[29] B. Limanowski, Stanisław Staszic, Wydawnictwo J. Mortkowicza w Warszawie,
brak daty wyd., s. 85
[30] B. Szacka, Stanisław..., s. 247
[31] tamże, s. 213
[32] tamże, s. 213
[33] O statystyce Polski. Krótki rzut wiadomości potrzebny tym, którzy ten kraj chcą
oswobodzić i tym, którzy w nim chcą rządzić. Przez Autora Uwag nad temże Dziełem napisanych; Stanisława Staszica w Krakowie 1809, s. 43
[34] Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, w: Stanisław Staszic. Pisma..., s. 41
[35] tamże, s. 41
[36] tamże, s. 85
[37] tamże, s. 246
[38] Stanisław Staszic. Pisma..., s. XX
[39] Cz. Leśniewski, Stanisław..., s. 183
[40] Prawo o miastach przyznawało mieszczaństwu z miast królewskich nietykalność osobistą,
prawo nabywania dóbr ziemskich, dostęp do urzędów, szarż i godności, niezależny od szlachty samorząd oraz udział w sejmach, ale ograniczony do 24 plenipotentów z prawem głosu doradczego w sprawach miejskich.
[41] Przestrogi dla Polski, w: Stanisław Staszic. Pisma..., s. 298
[42] tamże, s. 282
[43] S. Cieszkowski, Stanisław..., s. 27
[44] Myśli o równowadze politycznej w Europie, w: Stanisław Staszic. Pisma..., t.II,
s. 308 - 317
[45] tamże, s. 318 - 319
[46] tamże, s. 321; „Połączenie, zrzeszenie się Sławian w Cesarstwie Rosyjskim sprowadzi
zrzeszenie się Europy, zniszczy w niej wojny i nada tej części świata stały pokój”.
[47] J. Sikora, Stanisław..., s. 283
[48] tamże, s. 289
[49] tamże, s. 178
[50] Uwagi nad życiem..., w: Stanisław Staszic. Pisma..., t. I, s. 14
[51] patrz: przypis powyższy
[52] tamże, s. 73
[53] tamże, s. 119
[54] tamże, s. 73
[55] tamże, s. 74
[56] tamże, s. 116
[57] J. Grzywicka, Ekonomiczne poglądy Stanisława Staszica, Warszawa 1957, s. 268
[58] O statystyce Polski, w: Stanisław Staszic. Pisma..., s. 288 -289
[59] tamże, s. 289
[60] S. Staszic, O ziemiorództwie Karpatów, w: Stanisław Staszic. Być narodowi..., s 59 - 60 |
||