PRAWA CZŁOWIEKA I WOLNOŚCI OBYWATELSKIE W ŚWIETLE POLSKICH KONSTYTUCJI

Małgorzata Nikiel

WSTĘP

Praw człowieka możemy się doszukiwać już w starożytności. Idee, które dzisiaj zaliczamy
w poczet praw człowieka wówczas były przedmiotem refleksji na gruncie etyki, stanowiącej część filozofii czy – ujmując to zjawisko szerzej – myśli społecznej. Pierwszymi, którzy głosili naturalną wolność i równość ludzi oraz wyższość praw naturalnych nad stanowionymi, byli greccy sofiści i stoicy. Już Arystoteles zwracał uwagę na prawa ludzkie, zwłaszcza sprawiedliwość, rozumianą jednak nieco inaczej niż obecnie. Od Greków idee wolności czynu
i słowa w granicach prawa oraz równość praw obywateli ( V w. p. n. e.) przejęli rzymscy myśliciele. Wśród nich należy przede wszystkim wymienić Cycerona, Senekę, prawników rzymskich, którzy do praw natury dołączyli przekonanie o tym, że źródłem suwerenności jest lud.

Należy wyraźnie zaznaczyć, że idea praw człowieka i wolności obywatelskich narodziła się
i rozwinęła w europejskim kręgu cywilizacyjnym, wyznaczanym głównie przez etykę judeochrześcijańską, greckie poczucie piękna oraz rzymską doktrynę prawa. W tym miejscu chciałabym się jeszcze odwołać do Pisma Świętego ( Nowego Testamentu), które jest mocno przeniknięte ideałami przyrodzonej godności człowieka, sprawiedliwości, równości      i pokoju w stosunkach między ludźmi. Takim prawdziwym manifestem równości i uniwersalizmu praw człowieka są słowa z Listu św. Pawła do Galacjan: „ Nie masz Żyda ani Greka, nie masz niewolnika ani wolnego, nie masz mężczyzny ani kobiety; albowiem wy wszyscy jedno jesteście w Jezusie Chrystusie”[1].Myśli te są kontynuowane w dalszej części rozważań, czego kolejnym przykładem jest stwierdzenie: „ Bo wy do wolności powołani zostaliście(...)”[2].

Polska zalicza się do tych nielicznych krajów, w których kwestia praw i wolności obywatelskich była nie tylko przedmiotem refleksji doktrynalnej, ale również znaczącą częścią praktyki życia publicznego w państwie. Aby się o tym przekonać wystarczy przywołać tu zasadę „ neminem captivabimus nisi iure victum” ( uzyskaną przez szlachtę  na mocy przywilejów wydanych już
w I połowie XV w. ), a także późniejszy ruch egzekucji praw, art. henrykowskie, czy wreszcie działalność Pawła Włodkowica. Państwo polskie           i polskie prawo posiadają ponad tysiącletnie tradycje. W ogromnej mierze tradycje te są wspólne z tradycjami innych państw europejskich. Analizując dokładnie zagadnienie praw człowieka i wolności obywatelskich na gruncie polskim stwierdzamy, że były one różne       
w poszczególnych okresach historycznych i jakże różnie interpretowane.

Celem zasadniczym tej pracy jest analiza zagadnienia dotyczącego praw człowieka
i wolności obywatelskich
w świetle polskich konstytucji. Praca została podzielona na pięć rozdziałów, z których - 
z jednej strony -  każdy stanowi zamkniętą całość, ale – z drugiej – łączy je wspólna myśl, mianowicie dziejowa ciągłość polskich praw i wolności, a także ustawiczna walka o nie.

W rozdziale pierwszym starałam się zaprezentować podstawowe pojęcia i podziały odnośnie praw człowieka i wolności obywatelskich. W tym wypadku trzeba było odwołać się do bogatej
w tej kwestii literatury przedmiotu i odpowiednio ją pogrupować. Zadanie to było stosunkowo dosyć trudne, gdyż zupełnie inaczej kształtuje się od typowo prawniczej – terminologia historyczna ( ja z wykształcenia jestem historykiem ). Najbardziej pomocne okazały się w tej mierze prace R. Kuźniara, B. Banaszaka i A. Preisnera, P. Tuleji, Z. Kędzi, W. Zakrzewskiego
i E. Zwierzchowskiego.

Rozdział drugi stanowi kompendium wiedzy na temat praw człowieka i wolności obywatelskich w świetle pierwszych polskich konstytucji, czyli z 1791, 1807 i 1815 r. Podstawą do analizy tejże problematyki stał się oczywiście tekst Konstytucji 3 Maja oraz opracowanie
T. Kołodziejczyka i M. Pomianowskiej: „ Konstytucje w Polsce 1791-1990”.    
Z tej ostatniej pracy zawierającej teksty wszystkich polskich konstytucji, za wyjątkiem najnowszej z 1997 r., korzystałam również  w kolejnych dwóch rozdziałach. Bowiem rozdział trzeci omawia prawa człowieka w konstytucjach II Rzeczpospolitej, a czwarty                         w konstytucjach PRL.

W ostatniej części pracy, a zatem piątej został przedstawiony cały wachlarz praw
i wolności obywatelskich zawartych w obecnej konstytucji. Ale ponieważ interesująca mnie problematyka została już szczegółowo poddana analizie przez znanych i cenionych  prawników w pracy pt. „ Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 roku” pod red. J. Bocia, ograniczyłam się zatem do wnikliwego przeczytania powyższych refleksji,
a następnie wypunktowania najbardziej istotnych z punktu widzenia zwykłego szarego człowieka -  jego podstawowych praw i wolności.

ROZDZIAŁ I

PRAWA CZŁOWIEKA I WOLNOŚCI OBYWATELSKIE – PODSTAWOWE POJĘCIA

I PODZIAŁY

            Pojęcie praw człowieka jest w literaturze rozumiane w sposób bardzo różnorodny. Najczęściej jednak można spotkać się z określeniem, że „ w sensie formalnym prawa człowieka są dziedziną prawa konstytucyjnego
i międzynarodowego, której zadaniem jest obrona w sposób zinstytucjonalizowany praw osoby ludzkiej – jednostki,
a czasem większych zbiorowości”[3].

            Dwie możliwości rozumienia praw człowieka wyróżniają B. Banaszak i A. Preisner. Twierdzą oni, że prawa człowieka mają charakter pierwotny w stosunku do państwa

 i przysługują „ każdemu człowiekowi bez względu na jego przynależność państwową czy pozycję w społeczeństwie”[4].

            Niektórzy autorzy ograniczają się do podania jednego sposobu rozumienia terminu prawa człowieka. Alois Huning w eseju pt.”Technik und Menschenrechte” twierdzi, iż są to wrodzone i niezbywalne prawa, które przyznane są każdemu  z racji jego człowieczeństwa, niezależnie od jego państwowej przynależności”[5].

            Własne określenie konstruuje P. Tuleja. W prawach człowieka widzi on „ ogół praw przysługujących każdej osobie ludzkiej niezależnie od podporządkowania jakiemuś określonemu systemowi prawnemu”[6].

            Zakres znaczeniowy terminu prawa człowieka w rozumieniu Z. Kędzi odnosi się zarówno do wolności jednostki, jak i do uprawnień będących podstawą żądania od państwa lub innego podmiotu określonego działania. Obejmuje prawa uznane za naturalne i nie zamienialne oraz te, w których dostrzega się wyłącznie wyraz woli państw[7]. W konkretnym państwie występują one pod nazwą praw obywatelskich.

            Nie podejmując próby zdefiniowania praw człowieka, można podać pewne ich cechy powtarzające się
w  przytoczonych określeniach:

§         chodzi o pewien zbiór, katalog praw

§         przysługują one każdemu człowiekowi, a nie tylko obywatelowi danego państwa

 ( bez względu na przynależność państwową i pozycję w społeczeństwie)

§         mają charakter pierwotny w stosunku do państwa

§         są to prawa przyrodzone, niezbywalne, wynikające z racji bycia człowiekiem,            z godności osoby ludzkiej

§         najczęściej są wyrażone w dokumentach międzynarodowych jak i konstytucjach poszczególnych państw.

 Wydaje się, że najwięcej problemów sprawia pojęcie podstawowych praw i wolności . Zgoda w doktrynie panuje tylko co do tego, że można wyróżnić je na podstawie dwóch kryteriów – formalnego i materialnego. Na tym jednak zgodność poglądów się kończy, a to, co się ma na myśli mówiąc o kryterium formalnym i materialnym, jest kwestią wysoce sporną. Gdy mówi się o prawach podstawowych wyróżnionych na podstawie kryterium formalnego, chodzi wtedy najczęściej o te prawa, które zamieszczone były w konstytucji. Konstytucyjny katalog  takich praw stanowi „ odzwierciedlenie pewnego wzoru, obrazu jednostki i pewnej koncepcji stosunków między państwem a jednostką (grupami społecznymi)”[8].

Specyficzne znaczenie nadaje się prawom podstawowym w RFN. W powszechnym przekonaniu doktryny
i orzecznictwa, znajdującym podstawę w ustawie zasadniczej z 1949 roku, prawami podstawowymi są tylko te prawa konstytucyjne, które zostały wymienione w rozdziale
I zatytułowanym właśnie „ Prawa podstawowe”. Inne nie zamieszczone w tym rozdziale postanowienia dotyczące praw jednostki uważa się za mające charakter praw podobnych do podstawowych lub też prawa równorzędne prawom podstawowym[9].

Niekiedy jako podstawowe prawa i wolności uznaje się te, które są wyrażone                   w konstytucji nie tylko expressis verbis, ale i te, które z postanowień ustawy zasadniczej zostają wywiedzione przez sądy konstytucyjne. Stąd już tylko krok dzielić może od przyjęcia koncepcji, według której prawa podstawowe są pojęciem nadrzędnym
(o wyższej mocy  prawnej) w stosunku do praw i wolności konstytucyjnych. W ten też sposób dochodzi się do materialnego kryterium wyodrębniania praw podstawowych. Według F. Siemieńskiego, w tak wyodrębnionej kategorii mieszczą się te prawa i wolności, które „ mają najistotniejsze znaczenie z punktu widzenia interesów obywateli
i państwa, bez względu na to, czy zostały zamieszczone w konstytucji, czy nie”[10]. Inaczej mówiąc chodzi o te prawa, które są „uznawane w danym systemie prawnym za najważniejsze prawa jednostki”[11], czy też te, które
„w odczuciu społecznym postrzegane są jako fundamentalne”[12].

Można zauważyć, że wyłonienie takiego powszechnie akceptowanego katalogu, zbioru praw podstawowych nie należy do zadań prostych. Trudność wynika głównie  z tego, że to co  uważa się za prawa najistotniejsze, fundamentalne, podstawowe,  zależy od przyjętego systemu wartości, założeń ideologicznych, a najogólniej mówiąc światopoglądu danej jednostki, a te, jak wiadomo, bywają zróżnicowane. W tym kontekście za nazbyt optymistyczną należy uznać uwagę W. Zakrzewskiego, iż „ w przypadku demokratycznego charakteru konstytucji stan prawno-konstytucyjny i oceny społeczne co do podstawowych praw pokrywają się”[13].  

Pamiętając o umownym charakterze wszelkich klasyfikacji można przyjrzeć się jakie to klasyfikacje i na podstawie jakich kryteriów są konstruowane w literaturze. Już pierwszy znaczący dokument odnoszący się do ochrony praw jednostki – Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 roku – dał asumpt autorom niedawno wydanych opracowań, do ujęcia występujących w nim praw w różne kategorie. I tak, R. Kuźniar wyróżnił w Deklaracji prawa: fundamentalne, obywatelskie, polityczne, ekonomiczne i społeczne[14]. Z kolei E.Zwierzchowski podzielił występujące tam prawa i wolności na: osobiste, polityczne oraz prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne[15].

Prawa obywatelskie, niekiedy zamiennie nazywane  prawami i wolnościami osobistymi, to takie prawa, które „ bezpośrednio dotyczą egzystencji człowieka w aspekcie fizycznym, psychicznym i prawnym, zapewniając mu warunki wszechstronnego rozwoju, wolnego od wszelkiej bezprawnej ingerencji zewnętrznej”[16].Natomiast prawa polityczne mają umożliwić jednostce wzięcie aktywnego udziału w rządzeniu państwem, wpływaniu na jego politykę. Wymienione zostały również prawa gospodarcze, czyli takie, które odnoszą się bezpośrednio do ekonomicznej egzystencji jednostki, społeczne, których celem jest zapewnienie właściwych społecznych warunków rozwoju człowieka, wreszcie kulturalne, dotyczące zaspokojenia kulturalnych potrzeb i zarazem warunków duchowego rozwoju człowieka.

Inny podział dokonywany w piśmiennictwie, to podział na prawa tradycyjne (klasyczne)
i prawa socjalne.
W pierwszym przypadku chodzi o prawa służące ochronie sfery wolności jednostki, prawa chroniące ją przed ingerencjami ze strony państwa. Sformułowane są one z reguły
w konstytucji w formie indywidualnego uprawnienia lub poprzez wskazanie granic wolności jednostki. Działają  bezpośrednio tzn., że wystarczy ich zagwarantowanie
w konstytucji, a ustawy nie muszą już definiować ich w sposób pozytywny[17].Prawa socjalne natomiast, ze względu na swoje cechy muszą być uregulowane nieco inaczej. Ich konstytucjonalizacja następuje poprzez wytyczenie kierunku, celu działalności państwa bądź też nie wpisuje się ich do konstytucji,
a jedynie reguluje w ustawodawstwie zwykłym.

Na zakończenie tych rozważań należałoby przedstawić jeszcze jedno, najbardziej istotne
z punktu widzenia tematyki tejże pracy, kryterium podziału praw i wolności obywatelskich, mianowicie historyczno – filozoficzne. Zgodnie z nim wyróżnia się trzy generacje praw jednostki:

• prawa tradycyjne – obywatelskie i polityczne ( sformułowane jako rezultat rewolucji liberalnych przełomu XVIII
  i XIX wieku mające na celu głównie ochronę jednostki przed ingerencją państwa )
• prawa ekonomiczne, społeczne i kulturalne ( zaistniałe pod wpływem działalności ruchów robotniczych i partii socjalistycznych w niektórych państwach od czasu zakończenia
  I wojny światowej, a rozpowszechnione szczególnie po II wojnie światowej )
• prawa solidarnościowe lub kolektywne ( zalicza się do nich najczęściej: prawo do pokoju, do rozwoju, do środowiska naturalnego, do komunikowania się, do wspólnego dziedzictwa ludzkości, do pomocy humanitarnej[18].

ROZDZIAŁ II

PRAWA CZŁOWIEKA I WOLNOŚCI OBYWATELSKIE W ŚWIETLE PIERWSZYCH POLSKICH KONSTYTUCJI: 1791, 1807, 1815.

„ Lecz starców myśli z dźwiękiem w przeszłość się uniosły,

 W owe lata szczęśliwe, gdy senat i posły

Po dniu Trzeciego Maja w ratuszowej sali

Zgodzonego z narodem króla fetowali;

Gdy przy tańcu Śpiewano: Wiwat Król kochany!

Wiwat Sejm, wiwat Naród, wiwat wszystkie Stany!”[19]

Jakże trafnie i z wielkim uczuciem wybitny polski poeta Adam Mickiewicz akcentował znaczenie faktu uchwalenia pierwszej w Europie konstytucji.

Ustawa Majowa nie była dziełem jednostki, ale dziełem długiego namysłu najtęższych głów, jakie posiadała XVIII- wieczna Polska. „ Dokonała się niezwykle i niezwykłe dała rezultaty. Jednego dnia, bez krwi przelewu, bez ofiar, wydobyła Rzeczpospolitą z odmętu anarchii i stawiała ją w pierwszym szeregu państw cywilizowanych. Odradzała Polskę duchowo”[20].

Wybitny polski historyk, Tadeusz Korzon, oceniając dzieło reformatorskie Sejmu Wielkiego, stwierdzał: „ Dokonało się zadziwiające przeobrażenie, prawie przetworzenie Polski (...). Z dawnej, odwiecznej budowy narodowej pozostały jednak nietkniętymi jej kamienie węgielne: poszanowanie osoby, własności, wolności obywatelskiej (...)”[21].

Uchwalona w dniu 3 maja 1791 r. konstytucja nosiła oficjalnie nazwę Ustawy Rządowej, przez co rozumiano ustawę
o rządzie, określającą instytucje, władze i zasady rządzenia państwem. Zasadniczy tekst konstytucji dzieli się na 11 artykułów. Mimo, że Ustawa nie wyodrębniła części poświęconej prawom i obowiązkom obywatela, to jednakże   w kilku miejscach zamieściła ważne w tej mierze postanowienia. I tak – art. 1 poświęcony gwarancjom wolności wyznania stwierdzał dominującą rolę religii katolickiej w państwie. Zapewniał, co prawda, tolerancję wyznaniom niekatolickim, ale groził karami rządowymi tym spośród katolików, którzy by przeszli do innego kościoła[22].

Artykuły 2 i 3 zawierają normy formułujące nietykalność osób i własności. Na ich podstawie stwierdzamy, że utrzymana została struktura stanowa społeczeństwa, a tym samym uprzywilejowana pozycja szlachty. Zagwarantowano jej bowiem wszystkie prawa                    i przywileje, wynikające z nadań dawnych monarchów, od Kazimierza Wielkiego począwszy, spośród których szczególne znaczenie miał akt „ Neminem captivabimus nisi iure victum”
z 1433 r., gwarantujący członkom stanu szlacheckiego wolność od uwięzienia bez wyroku sądowego. Własność i bezpieczeństwo osobiste określa się „ jako źrenicę wolności obywatelskiej”[23]. Mimo zagwarantowania przez art. 2 konstytucji równości szlacheckiej ustawy wykonawcze, w szczególności zaś prawo o sejmikach, ograniczały prawa polityczne szlachty do szlachty ziemian.

Art. 3 Ustawy Rządowej, powtarzający „Prawo o miastach”, gwarantował mieszczanom
(mieszkańcom miast królewskich) znaczny zakres samorządu i prawo do samostanowienia
w wielu zasadniczych kwestiach. Nie doszło jednak do zrównania w prawach stanu mieszczańskiego ze stanem szlacheckim. Powyższy artykuł zapewniał wolność osobistą i pełne prawa obywatelskie mieszczanom pochodzenia obcego, którzy by przybyli z zagranicy na ziemie Rzeczypospolitej i tutaj się na stałe osiedlili, na terenie któregokolwiek z miast królewskich[24] .

Największe wątpliwości wzbudził art. 4 dotyczący ludności włościańskiej. Ustawa Rządowa stanowiła, że umowy zawierane przez dziedziców z chłopami dotyczące powinności chłopskich
i wzajemnych obowiązków dziedzica, miały wiązać obie strony i ich następców. Umowy takie miały być pod opieką „ rządu krajowego”. Następnie przyznawała wolność wszystkim przybyszom z zagranicy pragnącym się osiedlić w kraju, a także zbiegom powracającym do Polski[25]. Nikt jednak nie pomyślał o likwidacji poddaństwa oraz uwolnieniu całego chłopstwa spod osobistej zależności od właścicieli ziemi. Dopiero konstytucja Księstwa Warszawskiego
z 22 lipca 1807 r., narzucona przez Napoleona, stwierdzała w art. 4: „ Znosi się niewola. Wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa”[26].

W tym miejscu należy jednak zaznaczyć, że Konstytucja 3 Maja tworzona była w pośpiechu
i nie wszystkie akty prawne z nią związane zostały uchwalone. Planowano dalsze kroki – obok konstytucji politycznej Hugo Kołłątaj mówił o ekonomicznej i moralnej. Rozpoczęto prace nad kodyfikacją prawa, tymczasem jednak przyjęte rozstrzygnięcia były wyrazem licznych kompromisów. Ustrój 3 maja nie był zatem czymś zamkniętym i stałym[27].

Druga polska konstytucja, mianowicie z 22 lipca 1807 r. zyskała rozgłos dzięki postanowieniom o zniesieniu poddaństwa chłopów (art. 4), o czym była już wcześniej mowa. W wymienionym artykule proklamowano zasadę równości wobec prawa, stanowiąc równocześnie, że „ stan osób zostaje pod opieką trybunałów”[28]. Zasady te odnosiły się do ogółu ludności i nie zawierały dodatkowych warunków. Realizacja tych zasad ( po raz pierwszy ogłoszonych na ziemiach polskich) napotykała opór grup społeczeństwa reprezentujących różne poglądy i postawy.
W art. 4 konstytucji z 22 lipca 1807 r. występuje pojęcie obywatelstwa odnoszące się do ogółu ludności Księstwa Warszawskiego. Pojęcie obywatelstwa, w znaczeniu przynależności państwowej określił dekret królewski z 19 grudnia 1807 r. Łączy się z tym używanie praw cywilnych, a także korzystanie z praw wolnościowych i ochrony sądowej[29].

Pod względem formalnym konstytucja Księstwa Warszawskiego nie wprowadziła zróżnicowania praw i obowiązków obywatelskich z racji dotychczasowej przynależności stanowej. Rzeczywista pozycja poszczególnych grup społecznych wynikała głównie ze stosunków własności ziemi, z charakterystycznym sposobem gospodarowania opartym na pańszczyźnie.

Prawom człowieka i wolnościom obywatelskim ( bo tak można by już powiedzieć ) konstytucja z 22 lipca 1807 r. poświęciła zaledwie Tytuł I, W którym znalazły się cztery artykuły. W znajdujących się tu postanowieniach uregulowano pozycję wyznań religijnych      ( Tytuł I, art. 1,2,3 ), co świadczyć może o doniosłej ich roli w życiu publicznym. Konstytucja proklamowała postępową zasadę wolności wyznania oraz swobody publicznego wykonywania kultu dla wszystkich wyznań[30]. Jednak uprzywilejowana pozycja została zapewniona wyznaniu rzymskokatolickiemu[31]. Wynikało to oczywiście z faktu, że zdecydowana część społeczeństwa uznawała religię katolicką za religię narodową.

Aby zrozumieć istotę zagadnienia praw człowieka i wolności obywatelskich w świetle kolejnej konstytucji, czyli -  Królestwa Polskiego należy przynajmniej w niewielkim stopniu przedstawić jej genezę. Genezy tejże Ustawy Konstytucyjnej  z 27 listopada 1815 r. poszukiwać  trzeba
w wielu procesach i zjawiskach, które wystąpiły na ziemiach polskich po utworzeniu Księstwa Warszawskiego. Konstytucja Królestwa obowiązywała w większej części ziem dawnego Księstwa i stanowiła w niemałym stopniu przeróbkę konstytucji              z 1807 r. Została jednak wydana w nowych warunkach politycznych, które wystąpiły             w Europie po upadku Napoleona I, twórcy
i protektora Księstwa.

O formie i treści konstytucji Królestwa ostatecznie zadecydował car Rosji    Aleksander I, który brał pod uwagę nie tylko projekty i opinie kół polskich, ale także poglądy rosyjskiego otoczenia wyrażającego interesy różnych grup wśród klas posiadających Cesarstwa. Jak pisze znawca omawianej tematyki, H. Izdebski: „ Konstytucja z 1807 r. wysłużona była krwią  i poświęceniem polskich żołnierzy; konstytucja zaś 1815 r., jeżeli nie wyłącznie, to przynajmniej w poważnej części, mogła być uważana za dar, pochodzący od monarchy, przeciwko któremu Polacy walczyli aż do upadku Napoleona”[32].Ponadto konstytucja z 1815 r. była bardziej liberalna i narodowa od konstytucji Księstwa Warszawskiego, lecz zarazem mniej demokratyczna, co miało ścisły związek z umocnieniem praw szlachty.

Ustawa Konstytucyjna Królestwa deklarowała równość w korzystaniu z poszczególnych praw obywatelskich, lecz nie głosiła już zasady równości obywateli w obliczu prawa. W związku
z tym burżuazja uzyskała określone gwarancje uczestnictwa w życiu publicznym, o chłopach natomiast  w ogóle nie wspominano.

Wymieniona Ustawa formułowała prawa obywatelskie, co różniło ją zasadniczo od konstytucji
z 1807 r. Prawa te umieszczono w tytule „Zaręczenia ogólne”. Jako pierwsze z praw sformułowana została „szczególna opieka rządu” nad religią rzymskokatolicką, która nie uwłaczała jednak „ wolności innych wyznań”[33]. Dalej konstytucja stwierdzała, że „różność wyznań chrześcijańskich nie będzie stanowić żadnej przeszkody w używaniu praw cywilnych
i politycznych”[34].

Następnie konstytucja gwarantowała wolność druku, ale „środki ukrócenia jej nadużyciów” miały być określone
w ustawie[35], co można było interpretować  jako stworzenie prawnych podstaw cenzury prewencyjnej. Ustawa wskazywała także gwarancje nietykalności osobistej, ujętej jednak
w odmienny niż dotąd sposób, mianowicie „ neminem captivari permittemus, nisi iure victum stosować się będzie do wszystkich mieszkańców wszelkiego stanu”[36]. Niezwykłe znaczenie , zarówno dla szlachty jak i burżuazji, miało zadeklarowanie świętości i nietykalności wszelkiej własności  „ jakiegokolwiek nazwiska i rodzaju czyli się znajduje na powierzchni, czyli we wnętrznościach ziemi”[37].

Wreszcie konstytucja deklarowała swobodę przenoszenia się osób i majątków[38], a także odbywania kar w Królestwie[39], co praktycznie uniemożliwiało zsyłkę skazanego na teren Rosji, zwłaszcza zaś na Syberię.

Jak jednak było w rzeczywistości? Konstytucja 1815 r. głosiła zasady wolności osobistej, wolności słowa, wyznań, języka polskiego, ale w praktyce większość tych postanowień nie była respektowana.  Ostatecznie została obalona przez powstanie listopadowe , a po jego upadku zastąpiona w 1832 r. przez Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego.

ROZDZIAŁ III

WOLNOŚCI ORAZ PRAWA CZŁOWIEKA I OBYWATELA W KONSTYTUCJACH        II RZECZPOSPOLITEJ

„ Zwykłym ideałem socjalisty jest

powszechna równość pewnych praw”[40]

Jesienią 1918 r. Polska zaczęła odradzać się do niepodległego bytu, co zostało przypieczętowane na froncie zachodnim 11 listopada, gdy Niemcy w lasku Compiegne podpisały akt kapitulacji. Wreszcie po 123 latach niewoli naród polski mógł przystąpić            z jakże wielką radością do odbudowy państwowości polskiej.

W okresie istnienia II Rzeczpospolitej (1918-1939) Polska doczekała się kolejno dwóch konstytucji, tzw. marcowej
z 1921 oraz kwietniowej z 1935 r.

Ustawa Konstytucyjna z 17 marca 1921 r. wskazywała, że Polska jest republiką,         w której władza zwierzchnia należy do narodu jako historycznej i politycznej zbiorowości, wyrażającej wolę powszechną wszystkich wchodzących w jej skład jednostek. Twórcy ustawy nawiązywali do wzorów przyjętych w demokratycznych państwach kapitalistycznych. Chcieli podkreślić, że niepodległe państwo gwarantuje wszystkim obywatelom prawo do bezpiecznego życia w warunkach równości i demokracji, wskazywali, że państwo zerwało ze stosowanymi przez zaborców metodami ucisku i tyranii.

Konstytucja składała się z siedmiu rozdziałów, wśród których jeden rozdział w całości poświęcony był prawom
i obowiązkom obywateli. Przed prawa wysunięto tu jednak obowiązki. Co do praw konstytucja wyodrębnia wyraźnie: własność, tzw. prawa społeczne      i wolnościowe.

Według art. 95 „ Rzeczpospolita Polska zapewnia na swoim obszarze zupełną ochronę życia, wolności i mienia wszystkim bez różnicy pochodzenia, narodowości, języka, rasy lub religii”[41]. Dalej stwierdza się, że: „ wszyscy obywatele są równi wobec prawa”[42], a zatem           i urzędy publiczne były w równej mierze dostępne dla wszystkich. Państwo nie uznawało
„przywilejów rodowych ani stanowych, jak również żadnych herbów”[43]. Gwarantowano nietykalność osobistą. Obywatel miał „ prawo swobodnego wyrażania swoich myśli                
i przekonań, jeżeli nie naruszał przez to przepisów prawa”[44]. Realizacji tej wolności służyła wolność prasy.

Do konstytucyjnych praw obywatelskich zaliczono prawo obywateli do wnoszenia pojedynczo lub zbiorowo petycji do wszelkich ciał reprezentacyjnych i władz publicznych, państwowych
i samorządowych[45]. Obywatele mieli też „ prawo koalicji, zgromadzania się i zawiązywania stowarzyszeń i związków”[46].

Szeroko ujęte prawa obywatelskie,  jak pisze -  S. Krukowski – mogły „ w większości wypadków być – według Konstytucji – ograniczane przez ustawodawstwo zwykłe, co wobec obowiązywania wielu ustaw z okresu zaborów
i wobec antyliberalnego kursu po przewrocie majowym powodowało, że wolność jednostki nie była tak wielka, jak wynikałoby to z zasad głoszonych przez Konstytucję”[47]. Niemniej jednak „ każdy obywatel ma prawo zachowania swej narodowości i pielęgnowania swojej mowy
i właściwości narodowych”[48].

Kolejna grupa artykułów konstytucji ( art. od 111 do 116) dotyczyła kwestii wolności sumienia
i wyznania oraz sposobów działania związków wyznaniowych. Generalnie rzecz ujmując, została zagwarantowana swoboda publicznego i prywatnego wyznawania wiary oraz wykonywania jej przepisów pod warunkiem, że nie sprzeciwia się to porządkowi publicznemu. Aczkolwiek podkreślano, iż „ wyznanie rzymskokatolickie, będące religią przeważającej większości narodu, zajmuje w Państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań”[49].

Zarysowana w konstytucji koncepcja państwa liberalnego została uzupełniona wprowadzeniem praw społecznych
i odmiennym od tradycyjnego ujęciem prawa własności. Tendencja do takich przemian była charakterystyczna dla powojennej Europy. Wynikała ona z rozwoju ruchu robotniczego oraz nauki społecznej Kościoła katolickiego ( „ Rerum novarum” z 1891 r.). Art. 99 konstytucji stwierdzał, że państwo „ uznaje wszelką własność (...) jako jedną
z najważniejszych podstaw ustroju społecznego i porządku prawnego oraz poręcza wszystkim mieszkańcom, instytucjom i społecznościom ochronę ich mienia”[50].

Jeżeli zaś mowa o prawach społecznych, to należy do nich zaliczyć przede wszystkim prawo do ochrony pracy,
a w razie jej braku, choroby, nieszczęśliwego wypadku                      i niedołęstwa do ubezpieczenia społecznego (art. 102). Do praw tych należy również zaliczyć zasadę bezpłatności pobierania nauki w państwowych
i samorządowych szkołach wszelkich szczebli oraz zobowiązanie państwa do zapewnienia uczniom wyjątkowo zdolnym,                 a niezmożnym stypendiów na utrzymanie w zakładach średnich i wyższych ( art. 119).

 Konstytucja marcowa, uchwalona jako jedna z ostatnich demokratycznych ustaw zasadniczych, przyjętych po I wojnie światowej w europejskich państwach kapitalistycznych, miała postępowy charakter. I chociaż istniała 4 lata, przyniosła szereg istotnych zdobyczy, wśród których na szczególną uwagę zasługuje zagadnienie rozbudowy praw
i wolności obywatelskich, co starałam się przedstawić powyżej.

Konstytucja, która przeszła do historii pod nazwą konstytucji kwietniowej powstała w okresie, gdy parlamentaryzm, pojmowany dawniej w liberalistyczny sposób, przeżywał  w całym kapitalistycznym świecie głęboki kryzys. Twórcy Ustawy z 23 kwietnia 1935 r. w miejsce narodu jako podmiotu praw, tak jak to formułowała konstytucja marcowa, przyjęli koncepcję celu nadrzędnego, za który uznali państwo.

Podstawowe konstytucyjne prawa i wolności obywateli normowała konstytucja w dość ograniczonym zakresie. Status obywatela w państwie określają trzy grupy norm konstytucyjnych:

·        normy wynikające z przepisów rozdz. I konstytucji: prawo do rozwoju wartości osobistych, wolność sumienia, wolność słowa, wolność zrzeszania się
(art. 5 ust. 2 ); ale „granicą tych wolności jest dobro powszechne”[51]; prawo do wpływania na sprawy publiczne ( art. 7 ust. 1 ), ale prawo to mierzone będzie „ wartością wysiłku i zasług obywatela na rzecz dobra powszechnego”[52];

·   postanowienia objęte rozdz. IX ( Wymiar sprawiedliwości ): wolność osobista
(art. 68 ust 2 ) wraz z zakazem zatrzymywania bez nakazu sądu na dłużej niż 48 godzin ( art. 68 ust. 4 ), nietykalność mieszkania i tajemnica korespondencji, prawo do dochodzenia swoich praw w drodze sądowej ( art. 68 ust. 1, 6 );

·   utrzymanie na podstawie art. 81 ust. 2 konstytucji kwietniowej mocy obowiązującej następujących, odnoszących się do praw i obowiązków obywateli przepisów konstytucji marcowej: art. 99, art. 109-118 oraz art. 120.

Zarysowana w przepisach konstytucji kwietniowej koncepcja statusu obywatela w państwie wiązała się najściślej z właściwą doktrynie obozu Piłsudskiego koncepcją „państwa społecznego”. Istotna myśl tej koncepcji wyrażona została w przepisie art. 1 ust. 1 konstytucji, który stanowił, że „ Państwo Polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli”[53]. Wyrażono tu przekonanie, że dąży się do przemiany indywidualnych praw jednostki
w prawa społeczne.       

ROZDZIAŁ IV

W KIERUNKU DEMOKRACJI, ALE JAKIEJ?...

„ Następnym krokiem komunistów było osidłanie

Polski tym, co później znane było pod nazwą

„ Małej Konstytucji”, przyjętej z dnia 20 lutego 1947 r.

Zdławiła ona Konstytucję z 1921 roku i wprowadziła

do Polski sowiecki system rządzenia”[54]

Polska po zakończeniu II wojny światowej była już krajem zupełnie innym niż jeszcze w roku 1939, kiedy to na mocy układu radziecko – niemieckiego z 28 września została podzielona na dwie strefy okupacyjne: niemiecką i radziecką.

Wyzwolenie nadeszło 8 maja 1945 r., ale prawdziwa Golgota dopiero czekała naród polski. Bowiem „ demokracja ludowa” jako ustrój przejściowy do socjalizmu była jedynie parawanem, za którym kryło się przygotowanie do pełnej sowietyzacji. Ideologia komunistyczna opierała się na sile i kłamstwie, tworzyła sztuczny świat, w którym „demokracja” oznaczała bezwzględną dyktaturę.

W tym duchu Sejm Ustawodawczy przyjął 19 lutego 1947 r. ustawę o małej konstytucji, która nie zawierała gwarancji wolności obywatelskich. Dopiero 22 lutego 1947 r. Sejm ogłosił deklarację o prawach obywatelskich zapowiadając: respektowanie równości wobec prawa bez względu na narodowość, rasę, religię, płeć, pochodzenie, stanowisko lub wykształcenie, nietykalność osobistą, ochronę życia i mienia obywateli, wolność sumienia, wyznania, prasy, słowa, zgromadzeń, prawa wybierania i wybieralności do organów władzy, nienaruszalność mieszkania
i korespondencji, prawa do pracy i nauki oraz innych wolności[55].

Pod względem prawnym deklaracja stanowiła akt znacznie mniejszej wagi niż zapis konstytucyjny, a cała ówczesna i późniejsza praktyka Polski Ludowej była jednym ciągiem łamania przez władzę komunistyczną wszystkich tych praw i wolności. Aparat terroru rósł     w siłę. I nic w tym względzie nie mogło się zmienić przez najbliższe 50 lat, nawet gdy 22 lipca 1952, a potem 10 lutego 1976 r. uchwalono „demokratyczne” konstytucje PRL.

W konstytucji z 1952 r. bardzo rozbudowano rozdział o prawach i obowiązkach obywateli. Zagwarantowano nawet prawo zwracania się do wszystkich organów państwa ze skargami
i zażaleniami[56]. Potwierdzało to jedynie fakt, iż władza, która zgadzała się przyjmować reklamacje obywateli, nie była emanacją ich woli. Wszystkie swobody obywatelskie pozbawiono gwarancji, a korzystanie z nich obwarowano spełnianiem obowiązków obywatelskich, takich jak przestrzeganie „ socjalistycznej dyscypliny pracy”[57] pilne strzeżenie tajemnicy państwowej i „ czujność wobec wrogów narodu”[58].Groźnie brzmiały wzmianki o walce z „wrogami” i likwidacji klas społecznych żyjących z wyzysku, które sankcjonowały rozprawę ze wszystkimi niezależnymi od władz ośrodkami życia społecznego, politycznego
i gospodarczego.

Tak naprawdę konstytucja 1952 r., wzorowana na ustawie zasadniczej ZSRR, powtarzała i sankcjonowała przepisy małej konstytucji z 1947 r. oraz późniejszych ustaw szczegółowych
i podporządkowujących życie w Polsce „władzy ludowej”. Sporadycznie zaczęły się pojawiać głosy krytyki, ale strach najczęściej powodował milczenie. Najbardziej odważne wystąpienia w obronie praw człowieka i wolności obywatelskich podjął Kościół katolicki krytykujący zasadę „przewodniej roli partii” oraz konstytucyjnego sojuszu z ZSRR. Biskupi podkreślali konieczność wzięcia pod uwagę Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Aktu Końcowego KBWE. Żądali usunięcia z projektu nowej konstytucji ( chodzi o projekt    z 1976 r. ) zapowiedzi, iż
„nadużywanie wolności sumienia i wyznania dla celów sprzecznych z interesem PRL będzie karane”[59], wiązania praw obywatelskich ze spełnianiem  „ obowiązków wobec ojczyzny”[60]oraz sformułowania, że celem państwa w PRL jest budowa społeczeństwa socjalistycznego. Protesty narastały też wśród opozycji laickiej.

31 stycznia 1976 r. wybitne osobistości polskiego świata kultury podpisały list protestacyjny w sprawie projektowanych zmian konstytucji. Równoległe listy wysyłały też inne grupy przedstawicieli polskiego życia kulturalnego i społecznego. Protesty te wpłynęły zapewne na złagodzenie niektórych sformułowań w ostatecznej wersji ustawy o zmianie konstytucji, która została przegłosowana 10 lutego 1976 r. Jednak w dziedzinie podstawowych praw
i obowiązków obywateli konstytucja nie wprowadzała zmian.

Uzasadniając na posiedzeniu Sejmu 10 lutego 1976 r. projekt ustawy o zmianie konstytucji, przewodniczący sejmowej Komisji Nadzwyczajnej powołanej do jej przygotowania, Henryk Jabłoński, podkreślił, że „ pozostają naturalnie w Konstytucji wszystkie dotychczasowe przepisy, które bardziej szczegółowo określają zasadę równości praw i obowiązków obywateli, jak również wszystkie konstytucyjne gwarancje tych praw”[61]. Podstawowe prawa
i wolności zadeklarowane w treści Konstytucji PRL można usystematyzować według ich treści
w cztery zasadnicze grupy:

•    prawa w dziedzinie społeczno – ekonomicznej, do których należą przede wszystkim prawa wymienione w artykułach 68-77 oraz 17 i 18 Konstytucji. Wśród nich na czoło wysuwa się prawo do pracy[62]stanowiące punkt wyjścia dla innych praw o charakterze
  społeczno – ekonomicznym, ponieważ pracą „ lud pracujący miast i wsi wzmacnia siłę i potęgę Ojczyzny, podnosi dobrobyt narodu i przyśpiesza urzeczywistnienie ustroju socjalistycznego”[63].W ścisłym związku z prawem do pracy pozostaje prawo do wypoczynku ( art. 69 ). Art. 70 Konstytucji PRL ustanawia prawo do ochrony zdrowia oraz do pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy. Do kategorii praw w dziedzinie socjalnej należy także zaliczyć prawo do opieki nad małżeństwem, rodziną i młodzieżą[64]. Szczególna rola przypada prawom
  o charakterze czysto ekonomicznym, zwłaszcza zaś chodzi tu o prawo do własności indywidualnej[65],
  a także osobistej[66];

•  prawa w dziedzinie politycznej, a zatem prawa wyborcze ( rozdz. IX ), prawo zrzeszania się ( art. 84 ), wolności „ zgromadzeń i wieców, pochodów
  i manifestacji”[67], wreszcie wzmiankowane już wcześniej prawo zwracania się obywateli do wszystkich organów państwowych ze skargami                     i zażaleniami;

•  prawa w dziedzinie kulturalno – oświatowej, mianowicie podstawowe prawo do nauki[68] oraz korzystania ze zdobyczy kultury[69]. Trzeba jednak pamiętać, że prawo do nauki mieści
  w sobie także prawo do swobodnych badań naukowych, co w praktyce było poważnie ograniczone, a czasem dosłownie niweczone;

• wolności osobiste, czyli nietykalność osobista ( art. 87 ), nienaruszalność mieszkania i tajemnica korespondencji ( nieodłączne elementy zasady nietykalności osobistej ). Niestety praktyka dowodzi, iż ta ostatnia zwłaszcza zasada była w przeszłości poważnie naruszana. Konstytucja zapewnia też obywatelowi wolność sumienia i wyznania ( art. 82 ). Ale stosunek państwa do Kościoła uregulowany jest bardziej szczegółowo w aktach ustawodawczych oraz w specjalnych porozumieniach między państwem        a Kościołem.

ROZDZIAŁ V

PRAWA CZŁOWIEKA I WOLNOŚCI OBYWATELSKIE W ŚWIETLE KONSTYTUCJI   Z 1997 ROKU

„ Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym,

 urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”[70]

Do dnia dzisiejszego bardzo różnie rozpatruje się znaczenie postanowień i sam „okrągły stół”
(6 II – 5 IV 1989r.). Niektórzy jego uczestnicy stojący po stronie opozycji wprost wstydzą się udziału w nim. Świadczy o tym w sposób doniosły komentarz do tych wydarzeń Adama Michnika zamieszczony w „ Gazecie Wyborczej”: „(...) cała praktyka komunistycznej dyktatury była zaprzeczeniem ducha dialogu i kompromisu. Dlatego Okrągły Stół był decyzją trudną dla wszystkich. Dla ludzi Solidarności i opozycji demokratycznej było to ryzyko moralnej, intelektualnej i politycznej kompromitacji. Dla ludzi z PZPR było to zanegowanie wszystkich dogmatów nawyków myślowych: dyktatu Moskwy i kierowniczej roli partii komunistycznej, cenzury, nomenklatury, monologu i monopolu. Przy Okrągłym Stole usiedli naprzeciw siebie ludzie, których dzieliło wszystko.(...)”[71].

Pomimo tych podziałów wszyscy jednak zdajemy sobie sprawę z faktu, iż dokonał się wówczas prawdziwy przełom, od którego nie było już odwrotu. 7 kwietnia 1989 r. Sejm PRL uchwalił ustawę o zmianie Konstytucji PRL, zawierającą przepisy o zmianie ordynacji do Sejmu i Senatu oraz wprowadzenie Senatu i urzędu Prezydenta. 4 czerwca 1989 r. odbyły się wybory do Sejmu i Senatu, 19 lipca prezydentem został Wojciech Jaruzelski, który pełnił tę funkcję jedynie do końca 1990 r., a po nim wybrano na prezydenta  (już) III Rzeczypospolitej – wielkiego bojownika o wolność Lecha Wałęsę.

2 kwietnia 1997 r. naród polski doczekał się wreszcie prawdziwie demokratycznej konstytucji uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe, przyjętej przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., wreszcie podpisanej przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej 16 lipca 1997 r. I doczekało się również społeczeństwo polskie tego, że wolności oraz prawa człowieka i obywatela zostały wyeksponowane na pierwszym planie
(rozdz. II), a także tego, że poświęcono im bardzo dużo miejsca i uwagi ( art. 30-81).

 Ponieważ interesujące mnie zagadnienie zostało poddane analizie w pracy: „Konstytucje Rzeczypospolitej oraz komentarz do Konstytucji RP z 1997 roku” pod red. J. Bocia[72] dlatego też w rozdziale tym skoncentruję się jedynie na wypunktowaniu najważniejszych praw
i wolności obywateli III Rzeczypospolitej.

Przede wszystkim należy podkreślić, iż wolności i prawa człowieka w Konstytucji z 1997r.  ujęto w czterech grupach, mianowicie:

1.      zasady ogólne ( art. 30-37 )

2.      wolności i prawa osobiste ( art. 38-56 )

3.      wolności i prawa polityczne ( art. 57-63 )

4.      wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne ( art. 64- 76 ).

Podstawą, na której opierają się wymienione wolności i prawa jest stwierdzenie zapisane
w art. 30: „ Przyrodzona
i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności   i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”[73].

W dziedzinie zasad ogólnych akcentuje się:

§         prawo do wolności, które podlega ochronie prawnej (art. 31)

§         zasadę równości i niedyskryminacji (art. 32)[74]

§         zasadę równouprawnienia kobiet i mężczyzn, która dotyczy wszystkich dziedzin życia (art. 33)

Wśród wolności i praw osobistych obywateli na pierwszy plan wysuwają się:

§  prawna ochrona życia (art. 38)

§  nietykalność osobista i wolność osobista (art. 41)[75]

§  prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47)[76]

§  prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami
(art. 48)

§  nienaruszalność mieszkania (art. 50)

§  wolność sumienia i religii (art. 53)

§   wolność wyrażania swoich poglądów, a także słowa i druku (art. 54)

Omawiając wolności i prawa polityczne należy zwrócić uwagę na:

§   wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich ( art. 57)

§  wolność zrzeszania się (art. 58), zarówno jeśli chodzi o zrzeszenia o charakterze politycznym ( np. partia polityczna), jak społecznym (np. związek zawodowy czy stowarzyszenie), gospodarczym ( np. zrzeszenie producentów), religijnym
(np. zrzeszenie religijne) czy o innym jeszcze charakterze

§  wolność zrzeszania się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno - zawodowych czy w organizacjach pracodawców (art. 59)

§  prawo dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach (art. 60)

§  prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania obywatel kończy 18 lat (art. 62)

Wreszcie w dziedzinie wolności i praw ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych należy wymienić:

§  prawo do wolności oraz dziedziczenia (art. 64)[77]

§  wolność wyboru i wykonywania zawodu (art. 65)

§  prawo do ubezpieczeń społecznych i chorobowych (art. 67)

§  prawo do ochrony zdrowia (art. 68)

§  prawo do nauki z zaznaczeniem, że nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa 
(art. 70)

§  ochronę praw dziecka (art. 72)

§  ochronę środowiska, co jest obowiązkiem władz publicznych (art. 74).

Obecna Konstytucja stwarza szerokie możliwości odwoływania się do wyższych instancji w celu uzyskania zadośćuczynienia w przypadku doznania krzywdy lub niesprawiedliwości, co regulują odpowiednie artykuły[78].

ZAKOŃCZENIE

W przeciwieństwie do objętości wstępu jak również poszczególnych rozdziałów, zakończenie tej pracy będzie krótkie
i zwięzłe. Myśl bowiem zasadnicza oraz zamierzone cele zostały osiągnięte w trakcie pisania.

Te ostatnie refleksje pragnę podsumować może nieco nietypowo, aczkolwiek oddając głos największemu bezsprzecznie autorytetowi w dziedzinie praw człowieka i wolności obywatelskich, jakim jest Ojciec św. Jan Paweł II. Na pytanie „ Co jest godnością człowieka, czym są prawa człowieka?”- odpowiada: „ Widać jasno, że owe prawa człowieka są wpisane
w porządek stworzenia przez samego Stwórcę, że nie może tutaj być mowy o koncesjach ze strony ludzkich instytucji, ze strony państw czy organizacji międzynarodowych”[79].

Jak jest naprawdę?... Odpowiada samo życie.

BIBLIOGRAFIA

1.    B. Banaszak, Prawa jednostki i systemy ich ochrony, Wrocław 1995

2.    B. Banaszak, A. Preisner, Prawo konstytucyjne. Wprowadzenie, Wrocław 1993

3.    Jan Paweł II, Przekroczyć próg nadziei, Lublin 1994

4.    Z. Kędzia, Burżuazyjna koncepcja praw człowieka, Ossolineum 1980

5.    Konstytucja 3 Maja, oprac. J. Łojek, Lublin 1981

6. Konstytucja państwa i społeczeństwa polskiego. Posiedzenie Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 10 lutego 1976, Warszawa1976

7.    Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Katowice 2000

8. Konstytucje Polski. Studia monograficzne z dziejów polskiego konstytucjonalizmu,
    red. M. Kallas, Warszawa 1990, t. I i II

9.  Konstytucje w Polsce 1791-1990, oprac. T. Kołodzieczyk i M. Pomianowska, Warszawa 1990

10.  T. Korzon, Odrodzenie w upadku. Wybór pism historycznych,
oprac. M. H. Serejski, A. F. Grabski, Warszawa 1975

11.   R. Kuźniar, O prawach człowieka. Idee, instytucje, praktyka, PWN Warszawa1992

12.   Mały leksykon politologiczny, Lublin 1996

13.   Nowy Testament i Psalmy, List św. Pawła do Galacjan, rozdz. 3, w. 28, Warszawa 1977

14.   A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga XII, w. 685-690

15.  S. Mikołakczyk, Polska zgwałcona, tytuł oryginału The rape of Poland,
  brak miejsca i daty wyd.

16.   J. Piłsudski, Myślę, oprac. M. Mączka, Kraków 1989

17.   Polska w epoce Oświecenia. Państwo. Społeczeństwo. Kultura, Warszawa 1971

18.   Prawo konstytucyjne pod red. W. Skrzydły, Lb 1994 

19.   Prawo konstytucyjne pod red. P. Tulei, CH Beck, Warszawa 1985

20.   A. Sliwiński, Konstytucja Trzeciego Maja, Lwów 1938

21.   M. Toporek, Historia Polski 1945 – 1999, Kraków 1999

22.   E. Zwierzchowski, Wprowadzenie do nauki prawa konstytucyjnego państw demokratycznych, Katowice 1992